Ödül ve Ceza

ış için evvelce ödül vereceklerine dair kelam verirler. Böylece çocuk davranışı yapar ve mükafatı kazanır. Bu başta işe yarayan bir yolmuş üzere görünse de vakitle çocuk mükafata bağımlı hale gelir. Çocuk kendisinden istenen davranışı yapması gerektiğine inandığı için değil de yalnızca mükafatı almak için yapmaya başlar.
“Bugün ödevimi yaparsam, dışarı çıkmama müsaade vereceksin değil mi?”

Ödül almaya alışan çocuk, her yaptığı davranış karşısında beklentiye girer ve karşılık bekler.
“Bugün odamı toplarsam bana ne alacaksın?”
“Bugün ıspanak yersem çikolata verecek misin?”

Vakitle işler yolunda gitmez ve ödül cazipliğini kaybeder. Anne-baba daha tesirli mükafatlar bulmaya çalışır.
“Önceden ödevini yapınca gofret alırdım, artık işe yaramıyor.”

Ödül, güzel davranış sergileme alışkanlığı oluşturmak için belirli bir ölçüde kullanılmalıdır. Dikkat edilmesi gereken en kıymeti nokta, anne-babanın mükafatla bir arada çocuğun yaptığı davranışı takdir etmesidir. Anne-baba çocuğa yaptığı davranışı ne kadar beğendiğini ve sevincini göstermeli, yapılması beklenen davranış için çocuğu teşvik etmelidir.
“Bugün ben söylemeden odanı topladığın için çok sevindim. Çok beğendiğin kalemi sana alacağım. Bundan sonra ben söylemeden odanı toplayacağına güveniyorum.”

Takdir ve teşvik çocuk eğitiminde çok kıymetlidir. Vakitle mükafatın tesiri yok olur lakin çocuk anne-babasının takdirini almak için o davranışı yapmaya devam eder. Bu sebeple ödül başlangıçta ve belirli bir oranda kullanılmalı, istenilen davranış çocuk tarafından yapılmaya devam edildiğinde ise ortadan kalkmalı, ödül yerine çocuk takdir ve teşvik edilmelidir.

Çocukluğunuzda ya da son vakitlerde size söylenmiş bir takdir kelamını düşünün:
Hangi davranışınızdan ötürü takdir aldınız? Kim sizi takdir etti? Takdir edildiğinizde neler hissettiniz? Sizi takdir eden bireye karşı neler düşündünüz, hissettiniz? Takdir edilen davranışı tekrar etmek istediniz mi?

Bu sorulara karşılık vererek, çocuğunuzu takdir ettiğinizde yaşayacağı his ve kanıları anlamış olacaksınız. Verdiğiniz yanıtları düşündüğünüzde takdirin ne derece tesirli bir davranış tekrarlatıcı olduğunu göreceksiniz.

“Bugün saçın ne kadar hoş olmuş” diye karşılandığımızda hangimiz bir daha saçını o biçimde yapmak istemez? Sofrada “Yemek çok hoş olmuş” dendiğinde hangimiz daha hoş yemek yapmak için motive olmaz? 

Takdir, anne-babanın çocuğa verebileceği en düzgün ödüldür. Bazen takdir olmadan verilen bir ödül çocuk için anlamsız olur, yetersiz kalır. Çocuk neden ödüllendirildiğini bilmez, bu yüzden ödül eğitici-öğretici özelliğini yitirmiş olur. Bu sebeple, çocuğu ödüllendirirken hangi sebeple ödüllendirildiği ve verilen mükafatı neden hak ettiğini tabir etmek hayli kıymetlidir.

Ceza, tekrar edilmesi istenmeyen bir davranışı ortadan kaldırmak için uygulanan bir sistemdir. Odaya kapatma, sevdiği bir şeyden yoksun etme, harçlığını kesme, dışarı çıkmasına mani olma gibi…

Ceza, çocuk istenmeyen bir davranış yaptığı durumlarda uygulanır yahut uygulanacağı belirtilir:
“Sınavdan âlâ not almazsan konuta gelme.”
“Bir daha odanı toplamazsan harçlık yok.”

Ceza, birden fazla vakit çocukta dehşete sebep olur. Çocuk, davranışı tekrarlamak istediği halde korktuğu için yapmaz.
“Bir daha öğretmenden şikayet gelirse, dayak yersin.”
Lakin, ödül üzere vakitle cezanın da tesiri yok olur.  Çocuk cezaya alışır, yoksun bırakıldığı şey onu etkilemez ve istenmeyen davranışı yapmaya devam eder.
“Önceden ödev yapmayınca bilgisayarda oyun oynamasına mani oluyordum. Artık bilgisayar oyunlarına olan ilgisi geçti. Tv ye merak saldı. Bunu da mı engelleyeceğim. Bu defa de Tv için ödev yapmıyor.”

Bu üzere durumlarda ekseriyetle çocuk cezadan kurtulabilmek için palavra söylemeye başlar:
“Okuldan şikayet geldiğinde arkadaşlarıyla görüşmesine müsaade vermiyoruz. Bu defa de kursa gitmek yerine arkadaşlarıyla görüştüğü ortaya çıktı. Artık ne yapacağız bilmiyoruz…”

Tıpkı ödülde olduğu üzere, anne-babalar verdikleri cezayla birlikte sağlamaya çalıştıkları disiplini  de değiştirmek, yenilemek durumundadır. 
“Harçlığını kesiyorum, bu sefer de arkadaşlarından borç alıyormuş.. Ne ceza versek işe yaramıyor…”

Pekala ceza vermeden çocuğun istediğimiz davranışı yapmasını nasıl sağlayabiliriz? 
Evvel kendimize dönüp çocukluğumuzda yaptığımız bir davranışımızdan ötürü cezalandırıldığımız bir anımızı hatırlayalım:
Sizi kim, ne halde cezalandırdı? Neler hissettiniz? Sizi cezalandıran şahsa karşı neler düşündünüz, hissettiniz? Cezalandırılmanıza sebep olan davranışı tekrarlamak istediniz mi?

Çocuk ceza prosedürü ile disipline edilmeye çalışıldığında çoklukla kızgınlık, nefret, intikam, güvensizlik, suçluluk üzere negatif hisler hisseder. Vakitle ceza fonksiyonunu yitirdiğinde ise yaptığı davranıştan ötürü pişmanlık duyması gerektiği yerde intikam almaya çalışır. Çocuk işlediği kabahatin ya da yaptığı yanlış davranışın sonuçlarını düşünmez, o an yaşadığı olumsuz hislere odaklanır. Bu usulle, hem çocuğun yaptığı yanlışla yüzleşmesine hem de  yaptığı davranışın sonuçlarını düşünmesine mani oluruz. 

Ceza, çocuğu disipline etmek için kullanılan tekniklerden biri olmamalıdır, lakin çocuk yaptığı yanlış davranışın sonuçlarını yaşamalıdır. Örneğin; bir çok kez ikaz almasına karşın boya yaparken yerleri boyayan çocuğa, yerleri nasıl temizleyeceği gösterilir ve temizlemesi istenir. Temizlemezse, boyaları makul bir mühlet için elinden alınabilir. 

Pekala, ceza vermeden istenmeyen davranışa nasıl mani olabiliriz?

İstenmeyen davranış gerçekleşmeden evvel:
Önleyici açıklamalar yaparak, beklentileri açıkça tabir ederek çocuğa söyleyerek,
Çevreyi çocuğa uygun hale getirerek,
İstenen, beklenen davranışı çocuktan evvel yapıp ona örnek olarak,
Çocuğa yol göstererek,
İstediğimiz davranışı yaptığında takdir ederek.

İstenmeyen davranış esnasında:
İstenmeyen davranışın sebebini düşünmesine teşvik ederek,
Çocuğu engellemek yerine yapan tahlil yolları sunarak, ona alternatif davranışlar göstererek.

İstenmeyen davranış gerçekleştikten sonra:
İstenmeyen davranışın tesirlerini, sonuçlarını ona gösterip pişman olmasını sağlayarak,
İstenmeyen davranışın sonuçlarını yaşamasına müsaade vererek.

Dikkat edelim…
Çocuğun uygun davranışlarına dikkat edin, istenmeyen bir davranışta bulunduğunda aşikâr bir müddet, mümkün olduğu kadar göz gerisi edin.
Beğendiğiniz bir davranışı olduğunda kesinlikle takdir edin; “Evet, aferin, çok hoş, bunu yapman çok hoşuma gidiyor.”
İstemediğiniz bir davranışı için “bunu bir daha yapma” değil, o davranış yerine hangi davranışı yapmasını beklediğinizi anlayabileceği halde söz edin.

Kaynak Site İsmi
Hekim Takvimi
https://www.doktortakvimi.com/blog/odul-ve-ceza